Prawo kanoniczne co do zasady wyróżnia trzy gałęzie nieważności: przeszkody zrywające, wadliwe wyrażenie zgody małżeńskiej oraz niedochowanie kanonicznej formy zawarcia małżeństwa.
W pierwszej kategorii wyróżnić można 12 przeszkód zrywających małżeństwo. Można wyróżnić m.in.:
zbyt młody wiek,
impotencja, tj. niezdolność dokonania stosunku płciowego (uprzednia i trwała) – czy to ze strony mężczyzny czy kobiety,
zawarcie małżeństwa w trakcie trwania innego,
pokrewieństwo,
powinowactwo,
adopcja,
święcenia kapłańskie,
wieczysty publiczny ślub czystości w instytucie zakonnym,
uprowadzenie np. przyszłej żony (co wcale nie jest rzadkością w niektórych częściach świata),
także, kto ze względu na zawarcie małżeństwa z określoną osobą, zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu – wówczas nieważnie usiłuje zawrzeć to małżeństwo. Tożsame konsekwencje przyniesie fizyczny lub moralny współudział spowodowania śmierci współmałżonka,
nieuzyskanie stosownej dyspensy przy zawieraniu małżeństwa katolika z osobą nieochrzczoną,
przeszkoda przyzwoitości publicznej.
Co do wad zgody małżeńskiej wskazać
należy, iż niezdolni do zawarcia małżeństwa są ci, którzy:
są pozbawiani wystarczającego używania rozumu (upojenie alkoholowe podczas ceremonii ślubnej, także wpływ substancji psychotropowych, hipnoza, epilepsja, choroba umysłowa, psychoza, ostre zaburzenia depresyjne itp.),
mają poważny brak rozeznania oceniającego co do istotnych praw i obowiązków małżeńskich wzajemnie przekazywanych i przyjmowanych (brak wystarczającej znajomości czym w istocie jest małżeństwo i sama zgoda małżeńska. Ponadto osoby takie charakteryzują się niewystarczającą zdolnością krytycznej oceny istotnych praw i obowiązków małżeńskich oraz nie mają wolności wewnętrznej, to jest zdolności rozważenia „za i przeciw” przy zawarciu małżeństwa z daną osobą – wskutek np. chorób psychicznych – schizofrenii, zaburzeń psychicznych – nerwice lub patologii osobowości jak chociażby mitomania, narcyzm, chorobliwa zazdrość, agresja),
z przyczyn natury psychicznej nie są zdolni podjąć istotnych obowiązków małżeńskich - małżonek nie urzeczywistnia stanu życia małżeńskiego w jego istotnych elementach, co przejawia się np. brakiem pomocy ze strony małżonka, brakiem działania dla dobra małżonków, dla dobra potomstwa, dla dobra wierności i dobra sakramentu wskutek niedojrzałej osobowości. Niedojrzała osobowość jawi się jako trwała niezdolność do związków uczuciowych z innymi ludźmi, bezosobowy stosunek do życia seksualnego (przedmiotowe traktowanie partnera), anomalie seksualne, brak poczucia winy, wstydu i odpowiedzialności, jak również utrwalone i nieadekwatne zachowania antyspołeczne, celowe niezarobkowanie, autodestrukcyjny wzorzec życia, nadmierny egoizm, nierozróżnianie granicy między rzeczywistością a fikcją, prawdą a kłamstwem, brak lęku, częste szantażowanie samobójstwem oraz tendencja do samouszkodzeń.
Ponadto do wad zgody
małżeńskiej zaliczymy:
brak wiedzy koniecznej o małżeństwie (co się zdarza) może stać się przyczyną stwierdzenia nieważności małżeństwa. Kodeks kanoniczny stanowi (kanon 1096), iż do zaistnienia zgody małżeńskiej konieczne jest, aby strony wiedziały przynajmniej, że małżeństwo jest trwałym związkiem między mężczyzną i kobietą, skierowanym do zrodzenia potomstwa przez jakieś seksualne współdziałanie (po osiągnięciu dojrzałości nie domniemywa się takiej ignorancji). Warto dodać, że małżeństwo stwarza zgoda stron, której nie może uzupełnić żadna ludzka władza. Zgoda małżeńska jest aktem woli, którym mężczyzna i kobieta w nieodwołalnym przymierzu wzajemnie się sobie oddają i przyjmują w celu stworzenia małżeństwa,
zgodę wyrażoną pod warunkiem (np. pan młody uzależnia skuteczność swojej zgody małżeńskiej od jakiejś okoliczności przyszłej i niepewnej, tj. zgadza się na ślub ale pod warunkiem, że w przyszłości zamieszkają u jego rodziców – w przeciwnym razie nie godzi się na takie małżeństwo),
przymus – musi pochodzić z zewnątrz, musi być znaczący wręcz ciężki, choćby nieumyślnie wywołany, od którego, ażeby się uwolnić, zmuszony jest ktoś wybrać małżeństwo. Jako przykład można podać groźby, wywieranie presji, stałe lub uciążliwe nalegania czy prośby, nachalne i natarczywe żądania, znieważanie, upokarzanie itp. Formą przymusu będzie także szantaż w postaci groźby popełnienia samobójstwa, jeśli dana osoba nie zgodzi się na małżeństwo. Szantażu częstokroć dopuszczają się także rodzice (zwłaszcza w przypadkach przedślubnej ciąży). Następstwem tego rodzaju przymuszania jest bojaźń, dlatego wpływ przymusu na zawarcie małżeństwa ocenia się według zasad odnoszących się do bojaźni,
bojaźń – zastraszenie nupturienta. Podobnie jak w przypadku przymusu, bojaźń (chociażby nieumyślnie wywołana) musi być ciężka i pochodzić z zewnątrz (od innej osoby), zatem nie zaliczymy tu lęku rodzącego się wewnątrz nupturienta (wyrzuty sumienia, lęk o przyszłość, lęk, którego źródłem jest choroba psychiczna). Osoba, nie widząc innego wyjścia wybiera małżeństwo, żeby się od bojaźni uwolnić,
podstęp – wywołany przez osobę trzecią lub przez jednego nupturienta wobec drugiego, celem „wyłudzenia” zgody małżeńskiej. Może polegać na mówieniu fałszu lub na ukrywaniu prawdy co do przymiotu współmałżonka, który ze swej natury może poważnie zakłócić wspólnotę życia małżeńskiego (np. świadome zatajenie niepłodności lub zaświadczanie o płodności, gdy w rzeczywistości jest to nieprawda, zaliczymy także poważne i nieuleczalne choroby, dawne przestępstwa, zrodzenie dzieci z inna osobą, fałszywe przypisywanie ciąży niewinnemu małżonkowi, poważne uzależnienia, przekonania religijne, zaciągnięte w przeszłości zobowiązania, długi),
błąd co do osoby (zachodzi wówczas, gdy zawarliśmy małżeństwo z inną osobą niż zamierzaliśmy – np. z bratem bliźniakiem narzeczonego. Sytuacja niezwykle rzadka ale możliwa),
błąd co do przymiotu osoby (np. kobieta chce wyjść koniecznie za lekarza i jego osoba schodzi na dalszy plan – najważniejsze, aby był to lekarz i to przede wszystkim bezpośrednio oraz zasadniczo determinuje wyrażenie przez nią zgody małżeńskiej. Oczywiście dotyczy to także mężczyzn i innych przymiotów (pochodzenie, umiejętności, status majątkowy, wiek, wykształcenie, wygląd itp.),
symulacja całkowita – wykluczenie przez nupturienta lub nupturientów w sposób świadomy i z premedytacją samego małżeństwa (czyli nie chcą ani przekazać, ani przyjąć praw i obowiązków małżeńskich) przy czym zewnętrznie, lecz w sposób fizyczny – wyraża bądź wyrażają zgodę małżeńską w sposób pozorny. Pozorna zgoda małżeńska polega na zewnętrznym tylko wyrażeniu zgody, przy wewnętrznym całkowitym lub częściowym sprzeciwie woli (wskazuje się, że przyczyną może być zwyczajna złośliwość symulanta, miłość do samego siebie, założenie niepowodzenia małżeństwa, żądza swobody, chęć odniesienia korzyści).
symulacja częściowa - nupturient wprawdzie nie wyklucza zgody małżeńskiej jako takiej, ale też nie wyraża zgody pełnej, gdyż wybiera on jedynie pewne elementy małżeństwa dla niego wygodne. Zgoda nie może być połowiczna, dlatego takowe małżeństwo jest nieważne od samego początku. Zgoda małżeńska jest częściowo pozorna, jeżeli jedna ze stron albo obydwie pozytywnym aktem woli wykluczają jakiś istotny element małżeństwa albo jakiś istotny przymiot. Do istotnych elementów przedmiotu zgody małżeńskiej należą zarówno dobro małżonków, jak i zrodzenie i wychowanie potomstwa a także jego charakter sakramentalny (np. wykluczenie posiadania dzieci, wykluczenie wychowania dzieci, wykluczenie ochrony życia poczętego, wykluczenie wzajemnej pomocy, wykluczenie pożycia seksualnego). Do istotnych przymiotów małżeństwa zaliczymy jedność i nierozerwalność. Zatem nieważnie zawartym małżeństwem będzie takie, gdy jedno lub oboje nupturientów dopuszcza możliwość rozwodu, porzucenia współmałżonka, zdrady oraz nie godzi się, że małżeństwo podniesione jest do godności sakramentu;
Stwierdzić nieważność małżeństwa można również wskutek zaistnienia wad kanonicznej formy zawarcia małżeństwa – m.in. np.:
brak niezbędnej obecności dwóch świadków lub powołanie świadka będącego podczas ceremonii niezdolnym do rozeznania co się aktualnie dzieje oraz do rozpoznania osób z powodu braku przytomności, upojenia alkoholowego, choroby umysłowej, głuchoty, ślepoty,
brak świadka kwalifikowanego (np. proboszcza, tudzież kapłana),
brak zezwolenia (licencji) na zawarcie małżeństwa poza parafią narzeczonej lub poza parafią narzeczonego, gdzie narzeczony lub narzeczona ma stałe miejsce zamieszkania (powyżej 5 lat), tymczasowe miejsce zamieszkania (powyżej 3 miesięcy) bądź miesięczny pobyt (od 1983 r. nie ma wymogu, by ślub musiał się odbyć w parafii narzeczonej i obecnie z powodzeniem może to być parafia narzeczonego, zaś ślub w innej parafii wymaga rzeczonego zezwolenia),
uroczystość również nie musi odbyć się koniecznie w kościele – obecnie prawo kanoniczne (prawo cywilne także) dopuszcza możliwość zawarcia małżeństwa w innym odpowiednim miejscu (np. ogród, polana, góry), lecz brak stosownego zezwolenia ordynariusza miejsca (np. biskupa) skutkować będzie wadliwą formą kanoniczną i w konsekwencji nieważnością małżeństwa.
W Kancelarii prawa kanonicznego we Wrocławiu osoby, które chcą udowodnić nieważność swojego małżeństwa kościelnego mają pewność, że świadczona im będzie najwyższa jakość usług prawnych. Każda sprawa traktowana jest indywidualnie, tak by wybrać prawidłowy tytuł nieważności na kanwie którego, oprze się proces zmierzający do odkrycia prawdy o danym małżeństwie. Adwokat kościelny Marek Bazylkiewicz – zachęca do kontaktu celem rozwiązania problemów natury prawnej.
